Biz insanlar canlılığı öz arşınımızla ölçürük; yalnız insan, heyvan və bitki aləmini canlı hesab edirik, çünki doğulan-yaşayan-ölən bunlardır. 
Biz insanlar canlılığı öz arşınımızla ölçürük; yalnız insan, heyvan və bitki aləmini canlı hesab edirik, çünki doğulan-yaşayan-ölən bunlardır.
Halbuki bu cahanda mövcud olan hər şey — Ay da, Günəş də, ulduzlar da, qum zərrəsi də, daş, torpaq da canlıdır. Onlardakı can canlılığın bir başqa tipidir və Qurani-Kərim deyir ki, onlar da Allahı zikr edirlər, sadəcə, biz bu cür canlılığı qavraya bilmirik. Adəmin cənnətdəki canlılıq tipi də başqadır, vücudu bizimkinə bənzəməz deyə biz o cür canlılığı da qavraya bilmərik. Allahın canlılığı isə tam başqadır, onu, ümumiyyətlə, təsəvvürümüzə gətirə bilmərik, insan idrakı xaricindədir. Nə canlıdır-nə cansız,
həm canlıdır-həm cansız, Əzəlidir-Əbədidir, Başlanğıcdır-Sondur. Konkret vücuda malik deyil deyə bənzəri yoxdur; “la hü və la qeyrihu”, yəni bu nə odur, nə də qeyrisidir. Canlılığı yanlışlıqla yalnız doğulan-yaşayan-ölən kimi qavramışıq deyə özümüzü yalnızca Yer kürəsi həyatına bağlayaraq maddi məkanda, bütün sidrətül-müntəha içində fikrən özümüzü qalan hər şeydən təcrid etmişik. Adəm bu yanlış təsəvvürə üsyan edir Nəsiminin diliylə. Cənnətdən çıxarılan Adəm hansı məkana qoyulmalıydı? Digər Mübarək Adların təzahürü olan on səkkiz min aləmlərin hansına yerləşdirilməliydi? Cənnətdə günah işləyən varlıq o aləmlərdə də günah işləməyəcəkdimi? Günah işləyə-işləyə birisindən çıxarılıb digərinə salınmaqla məkan-məkan gəzdirilməliydimi? Mübarək Adların təzahüründən başqa da məkanlar yoxdur sonsuzluqda. Allahın nüfuz etmədiyi bir boşluq, bir heçlik də yoxdur ki, Adəm oraya salınsın. Bu üzdən Adəmin özündən məkan və saysız cisimlər yaradılmışdır ki, özü öz içində yaşasın və Qiyamətə qədər zaman təyin etmişdir bu fani məkanın mövcudluğuna. Nəsimidən iki yüz il əvvəl yaşamış məşhur sufi alimi Mühyiddin Ərəbiyə görə maddi məkan Ərşi-Alidən kənarda deyildir, cənnət məkanı əhatəsindədir; bu iki məkan iç-içə, konsentrik çevrələr halındadır ki, son dərəcə kiçiyi sidrətül-müntəha çevrəsidir, böyüyü isə Ərşi-Ali çevrəsi. O zaman belə bir haqlı sual yarana bilər ki, əgər qovulmuş varlıq yenə də cənnət içində yaşayacaqdısa niyə onun qovulmasından söhbət gedir? Məsələ bundadır ki, həmin varlıq, yəni maddi məkana çevrilmiş Adəm artıq sidrətül-müntəha sərhəddi ilə cənnətdən ayrılmış, təcrid olunmuş haldadır birinci kiçik çevrənin içində. Cənnətə bir daha ayağı dəymirsə, cənnətə həsrət qalmışsa, demək, oradan çıxarılmış, qovulmuşdur. Həmin çevrələrin niyə məhz konsentrik, yəni radiusları müxtəlif olsa da mərkəzləri eyni olan çevrələr kimi düşünüldüyünün cavabı isə bəllidir; toxunmaları Adəmlə Həvvaya qadağan edilmiş ağac cənnətin tən ortasındaymış. O ağaca toxununca əbədi yaşamağa uyğun vücudlarının ilkin maddiləşməsi oradaca baş vermiş, “örtülü övrət yerləri bir-birlərinə görünmüşdür”. Cənnətdən qovulmaq bundan dərhal sonra olmuşdur; Nəsimi həqiqətinə görə Allahın əmrilə vücuddan maddi məkan və içindəki maddiliklər o an yaradılmış və o məkana Qiyamətə qədər zaman verilmişdir. Həmin o zaman anlayışının özü də fanidir, çünki yalnızca bu məkana aiddir, bu məkanın içindədir, səma cisimlərinin dövri hərəkəti ilə ölçürük onu; yəni Adəmin içindəki zamanı Adəmin içindəki öz hissələri ilə ölçürük. Bu məkan sidrətül-müntəha ilə bitdiyi kimi zaman da orada bitir, ondan o yana cənnət məkanında zaman yoxdur. Bu zamanın da var olmağı bu məkanla birlikdə Qiyamət günündə bitəcək. Yəni bizim zaman ölçümüzlə Qiyamətə qədər müddəti var bu məkanın, Allah üçün isə həmin bu müddət əbədiyyət boyunca uzanan bir tək anın içindədir. Günəş kimi, ətrafına dönən planetlər kimi milyardlarla səma cisimlərindən oluşan ulduz sistemlərinin sayı da milyardlarladır, onların hamısı ayrı-ayrı Qalaktikalar şəklində maddi məkanın mərkəzindəki olduqca böyük bir çismin ətrafında hərlənir; işıq sürəti ilə gedəsi olsaq həmin o mərkəzə trilyard dəfə trilyarddan qat-qat çox işıq ilində çata bilərik. Hətta o Qalaktikaların hamısı həmin o olduqca böyük cisimlə birləşib vahid bir cisim əmələ gətirə bilsəydilər belə Adəm hələ o olmazdı; o ondan da qat-qat böyükdür; çünki həmin o vahid cisimlə sidrətül-müntəha arasında mühit qalmış olacaqdı. Bax o mühitlə birlikdə o böyük cisim Adəm böyüklükdədir, sidrətül-müntəhanı xəyalən bir çevrə kimi təsəvvür etsək, Adəm sidrətül-müntəhanın içi böyüklükdədir. Bu məkanda bir tək o böyük, vahid cisim və mühit qalsa da zaman bitməz, çünki ulduzların bir-birləri ətrafına dönmələri müddəti zamanın özü deyildir ki, hamısı bir yerə toplaşıb o dövri hərəkətlərini bitirsələr zaman da bitsin. Zaman Qiyamətə qədər verilmişdir, maddənin içindədir, Adəmin cismindən bu məkan yaradıldığında cisimlərin ruhuna, daha doğrusu, enerjisinə yüklənmişdir. Enerji dediyimiz şey ruhun bəyanıdır, maddə isə o enerjinin özüdür, onun sükunət halıdır, kifayət qədər böyük sürətlərdə görünməz olar, enerjiyə, əvvəlki halına dönər. İlkin yaradılış zamanı Adəmin nəhəng vahid cisminin görüntüsü olan nəhəng enerjisinin sükunətdə olmayan qismi isə sidrətül-müntəha içəriisindəki bütün mühiti doldurmaqdadır; cisimlərin içindəki kiçik zamanlardan fərqli olaraq bütün mühiti dolduran o böyük enerjinin içindəki həmin o zaman böyük zamandır. Zaman ruhun bəyanı olan enerjiyə mövcudluq müddəti kimi yüklənmişdir.
Enerjinin bir halda mövcudluq müddəti bitərsə bəyan tipi dəyişər, yəni başqa enerjiyə çevrilər, amma itməz, yox olmaz. Yalnız Qiyamət günü yox olar bütün digər görüntülər kimi. O gün Allah bütün bu aləmdəki cisimlərin və boşluq dediyimiz mühitin içindən həmin o zaman yükünü bir andaca çəkər və bu maddi aləm bir göz qırpımındaca yox olar. Ona görə də onu özləriinin ölçüsündə hesab edən insanlara qəzəblənir Adəm, bu böyüklükdəki sidrətül-müntəha içindəki o böyük zamanın yerləşdirildiyi məkan ölçülərində olduğu halda insanların onu öz kiçicik “dəhr”lərinə, kiçicik zaman dünyalarına, yəni Yer planetinə sığdırmalarına lətifə deyir. “Can ilə həm cahan mənəm, dəhr ilə həm zaman mənəm. Gör bu lətifeyi ki, mən dəhrü-zəmanə sığmazam”.
Hüsnü-Camal Mübarək Adların bəyanı olduğu üçün O, əgər belə demək mümkünsə, o Adların məkanı kimidir. Həm İlkin Ruhdan, həm də o Adların təzahürü olan aləmlərdən xəbərdardır, çünki Görür, Eşidir, Danışır. O Adların birindən oluşan cənnətlər məkanı da tam bir varlıq kimi həm Hüsnü-Camalı görür, eşidir, həm də içindəki varlıqlardan birisi olan Adəmi. Eləcə də, Adəm də həm cənnət məkanını görür, eşidir, həm də özündən oluşan bütün maddi aləmin içində olan hər şeyi. Daha doğrusu, Adəm “künfəkan” olub maddi aləmə çevrildikdən sonra bütün maddi aləm halında, sidrətül-müntəha ilə əhatələnmiş tam bir varlıq halında görür, eşidir və Nəsimi ilə, Nəsiminin dili ilə də insanlarla danışır. “Həm mən qələndərsurətəm, fərdəm, mücərrəd təcridəm” deyir, Nəsiminin yoxsul, fəqir halına işarə ilə “Oldum fəqirü həm gəda” deyir, amma eyni zamanda maddi aləmin özü böyüklükdə olduğuna işarə ilə əzəmətini göstərərək “həm mülkə sultan gəlmişəm” deyir. Maddi aləmdə bitki və heyvanlardan çox sonra yaranmış insan o canlılardan fərqli olaraq həm də şüurludur, ətraf aləmi bilməyindən, duymağından fərqli olaraq şüuru nəticəsində kamilləşə də bilir. Maddi aləm yalnız həmin o tək-tük kamilləşmiş insanlarla ünsiyyətə girir, onlarla danışır, onlara fikrini bildirir. Maddi aləm içində yaradılmış insan məhz maddi aləmin özü kimi danışa bilən, fikrini bildirə bilən bir varlıq kimi yaradılmışdır. Insan, sadəcə, beyin və beş duyğunun oluşduğu üzdən, camaldan ibarətdir, bədən onu yaşatmaq üçündür. Allahın insanı özünə bənzədərək yaratdığını vücud bənzərliyi ilə yox, “beyin-camal” birliyi kimi anlamaq lazımdır. İlkin Ruh-Hüsnü Camal və beyin-üz bənzərliyindən söhbət gedir. Və beyinlə üzün maddi bənzərliyindən yox, aləmi qavrayıb dərk etməyin məhdud və sonsuzluqda kiçik bir zərrəsi boyda bir bənzərliyindən. Bu zərrəcik Allahın peyğəmbərlər vasitəsilə bildiriyi kəlamları anlayıb dərk etmək üçün yaradılmışdır, əgər dərk etməkdə çətinlik çəkirsə və ya o kəlamlardan yanlış izahlar çıxarırsa o zaman maddi aləmə çevrilmiş həzrət Adəm Nəsimi kimi kamillərin dili ilə o anlaşılmaz həqiqəti şərh edir. “Gəlmiş cahana şərh edər indi Nəsimi həqq sözün. Onu kim idrak eyləsin, mən sirri-pünhan gəlmişəm”. Sözü ağız deyər, amma, təbii ki, maddi məkanın ağzı bizim bildiyimiz ağız kimi deyildir. Sadəcə, danışır deyə qəzəldə “ağız” adlandırılır. “Çün yəqin bildi Nəsimi ağzının var olduğun. Ol yəqini sən güman etmək dilərsən, etməgil”.
Adəm cənnətdə olarkən Rəhman onunla danışdığı üçün Adəm ilk peyğəmbərdir. Cənnətdən qovularaq maddi aləmə çevrildikdən sonra da Rəhman onunla, yəni bütün maddi məkanla danışmışdır. Həm də ayrılıqda məkanın içindəki bütün maddiyyətlə, o cümlədən də, insanla. Insandan başqa o maddiliklərdən heç birisi vəhyləri qəbul edə bilməmişdir. Rəhman insanlar içərisində son olaraq Məhəmməd peyğəmbərlə danışmışdır. Amma peyğəmbərlər də daxil bütün bəşəriyyət Adəmin maddi halının tərkib hissələrindən birisi olduğu üçün, demək, müxtəlif zamanlarda yaşamış bütün peyğəmbərlərə ayrı-ayrılıqda gələn bütün vəhylər maddi aləmin özünə, yəni Adəmin özünə gəlmişdir. Ona görə Adəm deyir ki, “Həm lövhi-Tövrati-Zəbur, İncilü-Qurani sühəf. Həm mən kəlamü-natiqəm, həm cəmi Quran gəlmişəm ”. Məhz bu baxımdan Adəm nəinki ilk, həm də son peyğəmbərdir. Ayələr Rəhman Adıyla Allahdan bir rəhmət olaraq gəlir; həmin o ayələr, həmin o “rəhmət” peyğəmbərlərdən qabaq maddi məkana, Adəmin özünə gəldiyi üçün deyir ki, “Həm ayətü-Rəhman mənəm, həm rəhmətü-Rəhman mənəm. Həm vəhyi mütləq söylərəm, həm nuri-yəzdən gəlmişəm “. “Nuri Yəzdan”, yəni ilahinin nuru kimi gəlmişəm. “Aləmdə hüsnün vəchinə mən vəchi bürhan gəlmişəm”. Allahın Hüsnü-Camalından söhbət gedir. O “Hüsnün təcəllisindən gəldi vücuda aləm”, yəni cənnətdə günah işlədim, O da qəzəblənib Mənə “Ol” dedi, Mən də maddi məkana çevrildim. Nəsiminin Məni şərhü-bəyan etməsinə qədər sirrü-pünhan idim, amma artıq onun gəlişi ilə Hüsnü-Camalın maddi aləm kimi təcəllisinə “vəchi-bürhan”, yəni görüntü dəlili oldum.
“Natiq” Adəmdir. Danışır. Amma özündən söz demir, dedikləri Allahdandır, Haqqdandır. Ona görə “Natiqi-Həqqdir”. O Natiqi-Həqqin sözünü, kəlamını deyən isə Nəsiminin dövründə Nəsimidir. Yəni Nəsimi “Kəlamü-Natiq”dir. Peyğəmbərlər vəhyi Allahdan alarlar, amma onlar da Adəmin vücudu içindəki maddiliklərdən biriləri olduqları üçün ayələr deyil, danışmaqları Adəmin danışmağı anlamına gələr. Məhz bu xüsus nəzərdə tutularaq deyilir ki, “Vəhyi mütləq söylərəm”. Adəm küll halında bütün bəşəriyyət olduğu üçün insanların yaxşısı ilə yanaşı pisi də, mömini ilə yanaşı kafiri də, mərhəmətlisi ilə yanaşı zalımı da Adəmdir. Odur ki, Nəsiminin dili ilə belə deyir: “Münkir mənəm, razi mənəm, sufi mənəm, safi mənəm, kafi mənəm, şafi mənəm, zahid mənəm, abid mənəm, fasiq mənəm, mömin mənəm, kafir mənəm, mən külli-insan olmuşam. Gah çıxmışam İsa kimi çərx üstünə oturmuşam, Gah varmışam Yusif kimi Misirdə sultan olmuşam”. Qüdrət dənizinin sərrafıyam, Vəhdət mədəninin yaqutuyam, deyir, “İndi Nəsimiyəm, xak ilə yeksan olmuşam”. “Xak ilə”, yəni torpaq ilə yeksan olmuşam, “indi torpaqdan yoğrulmuşam” anlamındadır. Bütün bəşəriyyətin gündəlik danışığı Adəmin danışığıdır. Və nəinki bəşəriyyətin, eləcə də bütün maddi əşyalardan çıxan səslər Adəmdəndir, çünki bu səslər, bu danışıqlar Adəmin vücudu daxilindədir. Yəni “Nitqü-əşya natiqü-Həqq özüdür. Söyləyən kəndü-kəndinə sözüdür”. Bir insan digərinə söz deyirsə danışan da Adəmdir, eşidən də. Dedikləri sözün özü də Adəmdir, belə ki, nəinki Adəmin cənnətdəki halının, eləcə də maddi aləmə çevrilməsi halının, yəni bütün yaradılışın kökündə söz durmuşdur. Hər bir şey, hər bir yaradılış Allahın sözüdür, başqa bir şey deyildir. Əgər Rəsulillah ayə deyirsə o ayə Allahdandır, amma o da bir bəşər övladı kimi maddidir, maddi aləmdəndir deyə o ayələri onun dili ilə deyən Adəmin özüdür. Ayənin özü kəlamdır, hikmətdir, fikirdir, o nə Adəmdir, nə Adəmdəndir; o, Allahdandır. Amma onun səslə deyilişi onun maddi aləmdə maddiləşməsidir. Maddiləşmiş halı Adəmdir, Adəmdəndir. “Yazılana pozu yoxdur” fikri ayənin göylərdəki Ana Kitabda, Lövhi-Məhfuzda yazılmış qeyri-maddi halıdır, çünki ora heç bir insan əli girə bilməz. Ayənin dəyişilən, təhrif olunan halı isə yalnız maddi aləmə göndərildikdən sonra insanların öz məqsədləri xatirinə təhrif olunmuş maddi halıdır; Qurani-Kərimdən öncəki səmavi Kitablar insan əli ilə təhrif edilmiş və buna görə də insanlara son səmavi Kitab göndərilmişdir. Və nəzərə almaq lazımdır ki, həmin bu Kitab da maddidir
və hər hansı kafirin, ateistin mətbəəsində o Kitabdakı cümlələrə əlavələr olunaraq, təhrif edilərək milyonlarla nüsxədə çap edilib dünyaya yayılması mümkün olmayan iş deyildir. Yəni maddi aləmin içində maddi olan nə varsa ilahidən gəlsə də maddiləşdiyi zaman Adəmdəndir, maddi olan hər şey isə zamanca dəyişəndir. “Bir hala qərar eyləməz əyyam, keçər ömür. Ey əhli-nəzər, baxma bu hala, nəzər eylə”. O ayələrin, həqiqətən də, Allahdan gəldiyini qəbul edən, ömrünün sonuna qədər peyğəmbərə, Allaha sadiq qalan həzrət Əbu-Bəkir də Adəmdir, o ayələri inkar edən Əbu-Ləhəb, peyğəmbərə qılınc qaldıran Əbu-Cəhl də Adəmdir. İsa peyğəmbər də, həvariləri də Adəmdir, onlara lağ edən yəhudilər də. Yusif peyğəmbər də Adəmdir, onu quyuya salan qardaşları da. Musa peyğəmbər də, Misirdən çıxardığı bütün yəhudilər də Adəmdir, onların ardınca qoşun çəkib gələn firoun da. Nuh peyğəmbər də Adəmdir, Nuh tufanında boğulan bəşəriyyət də, o tufanın özü də Adəmdir. Ona görə də “Kəlamü-Natiq” sözünü “Kəlimullah” sözü ilə eyniləşdirmək düzgün deyil. “Kəlimullah” Allahın kəliməsi deməkdir, peyğəmbərlərdən həzrəti Musaya deyilmişdir, çünki Allah onunla mələk vasitəsilə deyil, yanan oddan birbaşa danışmışdır. Nəsiminin qəzəlləri isə Adəmdəndir; bir halda ki, qəzəllərin sahibi Adəmdir, demək, Nəsiminin dedikləri Allahın deyil, Natiqin dedikləridir, Natiqin kəlamlarıdır, yəni Nəsimi
Kəlamü-Natiqdir, Kəlimullah deyil. Başqa qəzəllərində də Nəsimi təkrar-təkrar Natiqin Kəlamı olduğu fikrinə qayıdır. “Həqqin kəlamı məndədir, sanma məni həqqdən iraq”. Və ya “ Adım Nəsimidir, bu gün oldum Kəlamü-Natiq uş. Həm ayinə, həm nuri-həqq, həm Fəzlü-Yəzdan olmuşam”. Niyə “ayinə”, güzgü deyir özünə? Hər bir maddiyat Allahın sözü olduğu üçün hər birisində Allahdan bir nişanə, içlərində ilahidən nur vardır. Adəm də Allahın sözü olduğu üçün hər hansı tərəfə baxsan Adəmin varlığını, maddi halını görərsən. Yəni hər bir cisim digərləri üçün həm aynadır, eyni zamanda həm də digər cisimlər aynasında özünə baxan. Danışan da Adəmir, eşidən də. “Söz olubdur kəndi, söz söylər əyan. Kəndi kəndü zatını eylər bəyan”. Nəsimi də maddiyyatlardan birisi olduğu üçün bu mənada “həm ayinə, həm nuri həqq”dir; həm maddədir, həm maddənin içindəki ruhdur. Bu müxtəlif təbiətli, müxtəlif formalı, müxtəlif vücudlu cisimlərlə Adəm müxtəlif sifətlərdə, şəkillərdə özünü xatırladır. “Hər sifətdən xali etmiş kəndözün. Kəndü kəndü üzünə tutmuş üzün. Hər nəyə nəzər qılsan, ol bigüman. Kəndü kəndindən verir sənə nişan”. Amma Kəlamü-Natiq o dövrdə bir tək Nəsimi olduğu üçün başqa yaradılmışlardan fərqli olaraq o həm də Fəzlü-Yəzdandır. Yəzdandan, yəni Allahdan fəzilətdir; müdruklikdir, kamillikdir, elm-mərifət əhlidir. Amma bu sözün sətiraltısı da var; fəzlü-Yəzdan Allahın fəzli deməkdir, yəni Fəzlüllah. Nəsiminin mürşidi, hürufiliyin banisi, sufiliyin ən nəhəng simalarından birisi olmuş Fəzlullah Nəimiyə işarədir. Fəzlullah hürufilik ideyalarını Teymurləngin qəbul edəcəyi ümidilə öz kitabını ona göndərmişdi, amma Orta Asiya ruhaniliyi tərəfindən hələ gənc yaşlarında “mehdi sahib əz-zaman” elan edilən, bu fitva ilə az bir zamanda özünə böyük ordu toplayaraq ənənəvi din təməlində böyük imperiya quran Teymurləng imperiyanın əsaslarını sarsıda biləcək belə bir addımı, təbii ki, ata bilməzdi; bəzi tədqiqatçıların onun bu təlimi qəbul etdiyi barədə israrlarına baxmayaraq fakt ondan ibarətdir ki, böyük əmir onun kitabında küfr görüb onun edamını hökm etmişdi. O zaman Fəzlullahın ideyaları Mavəraünnəhrdən Anadoluya, Qafqazdan Dəməşqə qədər çox böyük bir ərazidə şagirdləri tərəfindən təbliğ olunurdu, Teymurləngin əyanlarından, ordudakı əsgərlərdən də hürufi ardıcılları vardı, hətta sevimli nəvəsi, gələcəyin böyük astronomu olacaq Uluqbəy də bu təlimin təsiri altına düşmüşdü. Ola bilsin Fəzlullaha islam dünyasında olan bu böyük sevgidən ehtiyatlanan Teymurləng özünün adil və müdrik adına xələl gələ bilər deyə onun edamının icrasını özü deyil, oğullarından ən zalımı və kütbeyini olan Miranşaha etdirmişdi. Atdan yıxılıb beyni silkələnən Miranşahdan isə xalq hər cür əzazillik gözləyə bilərdi, nahaq yerə ona Miranşah yerinə “Maranşah”, yəni İlanşah demirdilər ki. 1401-ci ildə Əlincə qalası civarında atların quyruğuna bağlanaraq şaqqalanmaq yolu ilə edam edildikdən sonra Fəzlullahın ideyalarını artıq açıq-aşkar Nəsimi öz qəzəlləri ilə təbliğ etməyə başlamışdı. Buna görə deyir “Həm fəzlü-Yəzdan olmuşam”. Daha doğrusu, bunu Nəsimi demir, Nəsiminin dili ilə Adəm deyir. Nəsiminin Kəlamüllah deyil Kəlamü-Natiq olması fərqi onun missiyası ilə peyğəmbərlər missiyası arasındakı əsas fərqdir. Amma bu həm də Nəsiminin missiyasını anlamaq üçün gözəl müqayisədir; yəni necə ki Allah peyğəmbərlərlə danışmışdır, eləcə də Adəm Nəsimi ilə danışmışdır. Qəzəllərdə digər peyğəmbərlər içərisində həzrəti Musanın təkrar-təkrar xatırlanması heç də təsadüfi deyildir yəni. Necə ki həzrəti Musa Allahın elçisi olduğu üçün digər insanlardan Kəlimullah kimi seçilmiş durumdadır, eləcə də Nəsimi Adəmin elçisi olduğu üçün digər insanlardan Kəlamü-Natiq kimi seçilmiş durumdadır. Nəsiminin, təbii ki, Musa peyğəmbər kimi möcüzələri olmamışdır. Amma məgər həzrəti Məhəmmədin möcüzələri olmuşmu? Buna baxmayaraq son böyük peyğəmbər deyilmi? Niyə? Çünki onun ən böyük möcüzəsi qırx yaşına qədər heç vaxt şer demədiyi halda birdəncə son dərəcə gözəl şeriyyətlə Qurani-Kərimi söyləməsidir. Möcüzələri olmayan Nəsiminin də ən böyük möcüzəsi həmən-həmən hər beyti sirrlər xəzinəsi olan, son dərəcə yüksək poetika ilə söylədiyi qəzəlləridir. Bu qəzəllərdə insanı vahid həqiqətə aparan vahid yolun elə dərin məna çalarları var ki, heyrətə gəlməyə bilmirsən ki, bu qədər də olmaz, bu Yer insanının sözüdürmü yəni. Deyirsən, həqiqətən də, “Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz. Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq”. Niyə? Çünki Adəm deyir o sözləri Nəsiminin diliylə. Nəsiminin fikirləri deyil onlar. Belə bir şair Qərb aləminin olmuş olsaydı, hər şəhərdə deyil, bəlkə də hər küçədə onun heykəlini qoyub xatirəsinə ehtiram göstərərdilər. Şərqdə isə onu edam edib dərisini soymaqla da kifayətlənmədilər, başsız və dərisiz bədənini görk üçün günlərlə Hələb darvazasından asdılar ki, qarğa-quzğun dimdikləsin.
(ardı var)
MİRZƏ HACIYEV
